اولین نشست علمی چالش های اخلاقی در فناوریهای نوین زیست پزشکی از ساعت 00-10 لغایت 12/00 روز پنج شنبه 90/12/18 در سالن همایش های پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم با شرکت دکتر محمود عباسی –نایب رییس انجمن بین المللی اخلاق زیستی اسلامی و رییس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و دکتر محمد مدرسی –استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رییس سابق انستیتو پاستور ایران برگزار شد.

در ابتدای این نشست حجه الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی اسلامی – دبیر علمی برنامه و مدیر مرکز اخلاق و تربیت اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به تشریح اهداف تشکیل این نشست علمی پرداخت و آنرا طلیعه تعامل و هم اندیشی دراین زمینه بین علمای حوزه و استادان دانشگاه پنداشت.

وی ضمن تشکر و قدردانی از دکتر عباسی- رییس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی به عنوان مدیر و شخصیتی بی طرف در عرصه منازعات بین طرفداران و مخالفان بیوتکنولوژی، حضور وی در این نشست علمی را فرصت مغتنمی دانست که می تواند زمینه بحث و گفتمان علمی در این عرصه را ترسیم کند. دکتر اسلامی با اشاره به فعالیت های مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در عرصه های مختلف اخلاق زیستی، اخلاق پزشکی، تاریخ پزشکی، فقه پزشکی و حقوق پزشکی و آثار منتشره و فصلنامه هایی که چاپ و منتشر می کنند زمینه همکاریهای اخلاقی فراروی فناوریهای نوین زیست پزشکی، مسائل مورد بحث در این نشست علمی را مخاطرات قطعی بیوتکنولوژی و مروری بر روش های حل مؤثر مسایل اخلاقی مربوط به آنها، مخاطرات و ریسک های پیش بینی ناپذیر و شیوه های مواجهه اخلاقی با آنها و شیب های لغزنده اخلاقی در پژوهش های بیوتکنولوژی عنوان کرد.

دکتر عباسی – دبیر انجمن علمی حقوق پزشکی ایران در این نشست با اشاره به چگونگی شکل گیری اخلاق زیستی و خاستگاه آن، فن آوری های حافظ حیات در آغاز و انجام زندگی، فن آوریهای تشدیدکننده حیات برای اصلاح کیفیت زندگی، فناوریهای تولید مثل و بویژه شبیه سازی و سلولهای بنیادی و فنآوریهای مرتبط با مهندسی ژنتیک، ژن درمانی و ژنوم انسانی در عرصه های ایجاد و شکل گیری اخلاق زیستی در غرب پنداشت و تأکید کرد: اخلاق زیستی به عنوان بخشی از اخلاق عملی در معرض مشکلات ذیل قرار دارد و از همین روست که سخنان متفاوت و گاه متعارضی در این حوزه همواره مطرح ميشود؛ از جمله اين كه: افراد بشر در اعتقادات و اصول اخلاقی خود درباره بسیاری از موضوعات اخلاق زیستی توافق و وحدت نظر ندارند.

- اندیشمندان و فیلسوفان نظریه پرداز، دربارهی نظریههای اخلاقی که اعتقادات و اصول اخلاقی از آنها نشأت ميگيرند و به وسیله آنها سعی میکنند این اصول را توجیه کنند، اختلاف نظر دارند.

- آزمونهای جامع و هماهنگي که بتوان به وسیلهی آنها اختلاف نظر در نظریههای اخلاقی را حل و فصل نمود، وجود ندارد.

وی با اشاره به تحولات علمی جدید یادآور شد: همگام با تحولات پزشکی، ده‌ها سؤال اخلاقی فراروی ما قرار دارد که برای پرداختن به آنها لازم است بدانیم که رویکرد اخلاقی ما در قبال آنها چیست؟ و با چه نگاهی می‌خواهیم به سؤالات اخلاقی در این زمینه پاسخ دهیم.

اگر سؤال شود که دیدگاه شما از نظر اخلاقی نسبت به اتانازی چیست؟ اولین نکته ای که باید به آن پرداخت اینست که کدام اخلاق و بر مبنای کدام رویکرد اخلاقی.

هرچند اکثر مکاتب اخلاقی اتانازی را امری مذموم و غیراخلاقی می‌دانند اما امروزه برخی مکاتب اخلاقی بر این باورند که وقتی یک انسان دردمند و رنجور و مبتلا به سرطان پیشرفته که امیدی به تداوم حیات وی نیست در هاله‌ای از درد و رنج به خود می‌پیچید و خود و اطرافیانش به قطع دستگاه‌های حیاتی و پایان دادن به حیات او رضایت دارند اتفاقاً امر اخلاقی آن است که به حیات چنین بیماری خاتمه داده شود و همین روایی اخلاقی است که در برخی مکاتب سقط جنین را مجاز می‌شمارند و به مادر اجازه می‌دهند به حیات جنین خود خاتمه دهد. بنابراین مبانی اخلاق در مکاتب مختلف اخلاقی متفاوت است و مکتب اخلاقی مبتنی بر ادیان ابراهیمی اتانازی را بر نمی تابد.

بر خلاف تصور برخی از اندیشمندانی که مبانی اخلاق را در اندیشه دینی و سکولار یکسان می پندارند باید بر این نکته تأکید کرد که دایره ارزش‌های اخلاقی در مکتب‌های غیرالهی محدود و محصور است و عمدتاً ارزش‌هایی را در بر‌می‌گیرد که در محیط اجتماعی مطرح می‌شوند، اما در ادیان ابراهیمی به ویژه مکتب حیات بخش اسلام ما شاهد نظامی فراگیر، شامل و عام هستیم که آنرا از سایر مکاتب اخلاقی متمایز می‌سازد.

نایب رییس انجمن بین المللی اخلاق زیستی اسلامی با تأکید بر رویکرد اخلاقی دین مدارانه و رویکرد اخلاقی سکولار اظهار کرد: در حوزه زیست پزشکی نیز دو رویکرد اخلاقی فراروی ماست. رویکرد دین مدارانه به اخلاق که مصداق بارز آنرا می‌توان در رویکرد ادیان ابراهیمی به اخلاق دانست و دیگری رویکرد سکولار که بر محور انسان‌گرایی شکل‌گرفته و سطحی از اخلاقیات را به نمایش می‌گذارد.

دکتر عباسی در این نشست علمی با اشاره به تئوری شیب لغزنده در حوزه اخلاق زیست پزشکی تأکید کرد: طرفداران این نظریه اینگونه استدلال می کنند که گاهی اوقات پذیرش و قانونی کردن برخی از اعمال اصلاحی، با فشاری غیرقابل تحمل از سوی جامعه و نهادهای اجتماعی منجر به توسعه قانونگذاری در اعمال غیراخلاقی می شود. این امر در حقوق و اخلاق شیب لغزنده

(Slip by slop) نامیده می شود. برای مثال، گرچه سقط جنینی که در صورت بقا سبب تلف شدن جان مادر می شود ظاهراً اخلاقی شناخته شده می شود ولی قانونی کردن آن منجر به قانوگذاری در سایر اشکال سقط جنین می شود. عده ای با استدلال به شیب لغزنده معتقدند به تدریج پس از قانونی شدن سقط جنین، طفل کشی نیز قانونی خواهد شد ؛ زیرا همان استدلالی که در خصوص جواز سقط جنین وجود دارد می تواند برای کشتن نوزادان نیز به کار رود. ظاهراً با استدلالی مشابه، کشتن نوزادی که دچار بیماری لاعلاج و یا معلولیت شده است غیراخلاقی نخواهد بود.عده ای با استدلال به شیب لغزنده معتقدند به تدریج پس از قانونی شدن سقط جنین، طفل کشی نیز قانونی خواهد شد ؛ زیرا همان استدلالی که در خصوص جواز سقط جنین وجود دارد می تواند برای کشتن نوزادان نیز به کار رود. ظاهراً با استدلالی مشابه، کشتن نوزادی که دچار بیماری لاعلاج و یا معلولیت شده است غیراخلاقی نخواهد بود.درآمریکا و اروپا پس از قانونی شدن سقط جنین، اتانازی داوطلبانه غیرفعال نیز تصویب شد. تصویب قوانین اتانازی فعال در ایالات اورگان و واشنگتن آمریکا، هلند، ایالات شمالی استرالیا و اخیراً سوئیس، تأییدی بر عدم توقف پس از قرارگرفتن دراین شیب لغزنده است.

رییس کمیته اخلاق در علوم و فناوری کمیسیون ملی آیسسکو در جمع بندی نظرات خود پیرامون تئوری شیب لغزنده تأکید کرد: اطمینانی نیست که در آینده ای نه چندان دور، حامیان سقط جنین، خودکشی مساعدت شده، اتانازی داوطلبانه و اتانازی اضطراری، با استدلالاتی مشابه کشتن افراد ضعیف و ناتوان و نهایتاً از بین بردن نژادهای پست برای حاکمیت نژادهای برتر نیز اقدام نمایند.

دکتر عباسی- عضو گروه اخلاق زیستی فرهنگستان علوم پزشکی در خصوص مبانی اخلاق زیستی اسلامی تأکید کرد: در دوره معاصرتلاشی جدی به خصوص در حوزه اخلاق نظری برای تبیین فرا اخلاقی اخلاق زیستی اسلامی انجام نشده است و مبانی و مبادی وجودشناسانه، معرفت‌شناسانه و دلالت‌شناسانه اخلاق زیستی تبیین نشده استکه البته ریشه آن را باید به نوعی در کم‌کاری تاریخی در زمینه پرداختن به اخلاق نظری جستجو کرد؛ به‌گونه‌ای که به جز آثاری پراکنده که آن‌ها نیز اغلب کم و بیش تحت تأثیر آموزه‌های یونان باستان به خصوص نگاه ارسطویی به اخلاق هستنداثری جدی در زمینه اخلاق نظری در دوره اسلامی پدید نیامده است.

بایداذعان کرد که صرف استفاده از اخلاق زیستی سکولار برای حل معضلات و مسایل موجود در کشورهای اسلامی نمی‌تواند ثمراتی پربار را به همراه داشته باشد و عموماً به دلیل ناهمخوان بودن دیدگاه سکولار با فرهنگ عمومی حاکم بر جوامع اسلامی موجب شکل گیری تعارض‌ها و تناقضات پنهان و آشکاری می‌گردد که گاه بسیار غامض و پیچیده می‌شوند.

برای آغاز یک حرکت جدی در جهت تبیین مبانی فلسفی مورد نیاز در راستای شکل دادن به یک نظریه جامع در زمینه اخلاق زیستی اسلامی لازم است تا حد امکان به وجوه تمایز و تشابه موجود در دو نگاه اخلاقی پرداخت، شاید بتوان گفت اخلاق زیستی مبتنی بر ادیان توحیدی و اخلاق زیستی سکولار به خصوص در مبانی و اصول متفاوت است.

برخورد منفعلانه نهادهای متولی اخلاق زیستی اسلامی با مسایل نوظهور یکی از مشکلات راه است؛ به‌عبارت دیگر به دلیل دارا نبودن پشتوانه غنی فلسفی و نظری برخورد و اعلام نظر اخلاقی در مورد مسایل روز به ویژه در حوزه علوم زیستی و پزشکی به اظهارنظرهای کاملاً هنجاری محدود می‌شوند که اغلب این اظهارنظرها نیز ریشه در فرا اخلاق‌های سکولار دارند. از این رو می‌توان تا حد زیادی ادعا کرد که متأسفانه اخلاق زیستی امروز در محدوده‌ی جهان اسلام دنباله‌رو اخلاق زیستی سکولار است.

عضو کمیته اخلاق زیستی کمیسیون ملی یونسکو در جمع بندی نظرات خود گفت: از آن جهت که اعتقاد ما بر این است که اسلام در معنای عام خود به‌صورت بالقوه قادر به ارائه یک نظریه جامع اخلاقی برای اداره جامعه است می‌توان ادعا نمود که با ارائه چنین نظریه‌ای اصولاً اخلاق زیستی سکولار که بیشتر معرفت‌شناسی گفتماناخلاقی جهان امروز را تشکیل می‌دهد به نوعی می تواند در تعامل با این نظریه جامع اخلاقی قرار گیرد.

شرط لازم برای دستیابی به این نتیجه توانمندی متخصصان و علمای مسلمان در حوزه‌های دینی و جوامع دانشگاهی برای تبیین دقیق و مشخص کردن مؤلفه‌های مختلف نظریه جامع مورد نظر است؛ امری که جز به افزایش مطالعات و پژوهش‌های مختلف به خصوص در مورد شباهت‌های هنجاری و تفاوت‌های فرااخلاقی بین اخلاق زیستی اسلامی و اخلاق زیستی سکولار قابل انجام نیست.

وی با اشاره به ایجاد ساختارهای لازم برای گفتمان اخلاقی تأکید کرد: تشکیل انجمن بین المللی اخلاق زیستی اسلامی در کنار انجمن بین المللی اخلاق زیستی و راه اندازی فصلنامه بین المللی اخلاق زیستی و تشکیل کمیته اخلاق درعلوم و فناوری کمیسیون ملی آیسسکو در راستای برنامه های راهبردی نهاد اسلامی اخلاق در علوم و فناوری آیسسکو می تواند زمینه همگرایی دنیای اسلام در حوزه اخلاق زیستی و بستر لازم برای تعامل با انجمن بین المللی اخلاق زیستی و اندیشمندان حوزه اخلاق زیستی سکولار را فراهم سازد.

و کلام آخر اینکه، در پرتو نگاه مستاهلانه و گفتمان غایت شریعت در ادیان الهی زمینه تراوایی اخلاق زیستی اسلامی و اخلاق زیستی سکولار فراهم است. لازمه تحقق آن ایجاد فضای مناسب بحث و گفتگو و خردورزی در این عرصه است.