رييس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی در گفت و گو با روزنامه سپید عنوان کرد

حلقه مفقوده برخورد با وعده‌‌هاي دروغين زيبايي





يکي از موضوعاتي که در دهه‌هاي اخير روند رو به رشدي داشته، جراحي‌هاي پلاستيک، زيبايي و ترميمي است. آماري که از انجمن‌هاي تخصصي مرتبط با جراحي پلاستيک در دنيا ارائه مي‌شود، حاکي ازآن است که ده‌ها ميليون نفر در جهان سالانه به اين جراحي‌ها روي مي‌آورند. محمودعباسي، رئيس انجمن علمي حقوق‌پزشکي ايران، در گفتگو با سپيد ابعاد حقوقي اين مسئله را بررسي مي‌کند. 



اعمال جراحي زيبايي چه زماني ضرورت پيدا مي‌کند؟

در ارتباط با پيشرفت علم جراحي پلاستيک در دو قرن اخير دوعامل اساسي را مي‌توان برشمرد: پيشرفت دانش پزشکي: تثبيت تکنيک‌هاي مرتبط با بيهوشي و تخفيف دردهاي شديد ناشي از جراحي‌هاي مرتبط با سلامت بافت و همچنين کاهش خطر ابتلا به عفونت‌هاي ناشي از جراحي با گسترش و تداوم تکنيک‌هاي استريل و استفاده از ضدعفوني‌ها و توسعه روش‌هاي متنوع و جايگزين در اعمال جراحي زيبايي و ترميمي از جمله مصاديق اين مورد هستند. 

افزايش نياز جامعه: يکي از عوامل ديگري که در رشد دانش جراحي پلاستيک و انجام آن نقش بسزايي داشته نياز جامعه بوده است و در واقع در زندگي بشر هر جا نياز باشد، مابه‌ازاي خارجي نيز وجود دارد و همين احتياج است که موتور محرک پيش‌برد علم و فناوري است. دو جنگ ويرانگر جهاني اول و دوم و صدمات و آسيب‌هاي برجاي مانده از آنها و سربازاني که دست و پا و گوش و بيني و لب‌هايشان آسيب ديده بود، جامعه پزشکي را به نوعي در جهت پيشرفت دانش جراحي ترميمي ترغيب کرد. 

به نظر شما تاثيرات مثبت اعمال جراحي زيبايي مي‌تواند از عوارض آن پيشي بگيرد؟

از منظر حقوقي و با توجه به ملاک ضرورت مي‌توان گفت که جراحي زيبايي به دو گروه عمده تقسيم مي‌شود: جراحي زيبايي ضروري و جراحي زيبايي غيرضروري يا اختياري که در آن فرد متقاضي جراحي، از هيچ‌گونه اختلال شکلي يا کارکردي درعضو مربوطه رنج نمي‌برد، بلکه صرفاً به جهت ارتقاي زيبايي، تن خويش را به تيغ جراح مي‌سپارد. البته موافقان اين قسم از جراحي به وجود ضرورت روحي و رواني در ابعادي چون افزايش اعتماد به‌نفس، کاهش استرس و اضطراب، تقويت کارکردهاي اجتماعي و بالتبع آن ايجاد حس رضايتمندي و در يک کلام بهبود شاخصه‌هاي بهداشت رواني، استناد مي‌کنند. ليکن بر هيچ‌کس پوشيده نيست که سنجش چنين ضرورت‌هايي علاوه بر اينکه امري دشوار محسوب مي‌شود، نمي‌تواند دستاويزي براي مداخله در سلامتي و به مخاطره انداختن آن باشد. البته ترديدي نيست که در موارد احراز مشکلات رواني با تشخيص متخصصان مربوطه مي‌توان به‌واسطه ضرورت ناشي از کارکرد رواني يک جراحي زيبايي، آن را در زمره جراحي‌هاي ضروري به حساب آورده و تا حدي عوارض ناشي از عمل را پذيرا شد، اما اين مسئله به طور کلي خلاف قاعده بوده و اصل بر عدم آن است.

وضعيت جراحي زيبايي را درايران چطور ارزيابي مي‌کنيد؟

وضعيت جراحي زيبايي در ايران، هر روز بغرنج‌تر هم مي‌شود تا جايي‌که به نظر مي‌رسد، توسعه کمي و کيفي جراحي‌هاي زيبايي همگام با استحاله سطحي ارزش‌هاي اجتماعي و نيازتراشي رواني، بازار پر رونقي براي حرفه مقدس پزشکي دست و پا کرده است! در ميان برخي از اقسام نوظهور جراحي زيبايي، پذيرش مخاطرات و عوارض از يک سو و نتايج غير عقلايي يا غير کافي از سويي ديگر موازنه ضرورت را به کلي بر هم زده‌اند، آن‌گونه که با ابزار منطق حقوقي و اخلاقي کمتر مي‌توان وجهه مشروعيت و درستي و نيکي براي آنها قائل شد. براي مثال، کاشت نگين در چشم که اخيراً مواردي از آن در يکي از بيمارستان‌هاي خصوصي ايران گزارش شده است، از اين قبيل اعمال است. در اين جراحي دو لايه ملتحمه و پنون که لايه‌هاي لغزنده‌اي روي کره چشم هستند، برش داده باز مي‌شود و نگيني از جنس کريستال که تراش بسيار ظريفي خورده، زير آن قرار مي‌گيرد. پس از مدتي که از قرمزي چشم بگذرد، نگين‌هاي کاشته شده از زير اين لايه‌ها مشخص مي‌شود. هرچند به‌دليل اين‌که دو لايه روي نگين را پوشانده است، درخشندگي‌اي که در مورد مشابه قرار دادن نگين روي دندان وجود دارد، در اينجا ديده نمي‌شود، ليکن به هر حال اين اعمال به بهاي زيبايي توجيه شده و انجام مي‌گيرد. مشابه اين نوع عمل در مورد قرار دادن عنبيه‌هاي مصنوعي در چشم است. اين عنبيه‌ها که پيشتر به جهت بهبود وضعيت بيماري از جمله در بيماران ژنتيکي که هيچ عنبيه‌اي در چشم نداشتند، مورد استعمال قرار مي‌گرفت، اينک با رنگ‌هاي مختلف و براي دست يازيدن به زيبايي با تغيير دائم رنگ چشم (به خلاف آنچه که در لنزهاي رنگي موقتي وجود دارد) عرضه و مورد استفاده قرار مي‌گيرند. اين در حالي است که تقريباً هر عمل جراحي در داخل اين عضو حساس، يک درصد شانس عفونت را به‌همراه دارد و عفونت داخل چشم نه‌تنها با عفونت سطح چشم بلکه با عفونت دست و پا هم قابل مقايسه نيست. عفونت چشم مساوي با درصد بالايي از شانس از بين رفتن بينايي است. 

چه عواملي مسبب گرايش مردم به سمت انجام اعمال جراحي زيبايي است؟

در ارتباط با جراحي زيبايي مشکلات عديده‌اي در دايره اخلاق و حقوق پزشکي وجود دارد. نگاهي به خيل تبليغات جرايد رسمي و مجلات با عناويني چون کوچک کردن بيني، افزايش يا کاهش حجم سينه، جراحي زيبايي شکم، لايه برداري از پوست... و متقاضياني که بيشترين در سنين جواني قرار دارند و با شور و شوق فراوان به اين جراحي‌ها روي مي‌آورند و پزشکاني که تخصص يا امکانات مناسب و کافي نداشته يا اينکه به خاطر جذب مشتري بيش از آن‌چه که در حوزه توانايي آن‌هاست وعده مي‌کنند و يا به‌ درستي وظيفه اخذ رضايت آگاهانه و اطلاع‌رساني خويش را به‌جا نمي‌آورند! همه و همه نشانگر دغدغه‌هاي موجود در اين قسم از اعمال جراحي است. دکتر «دبورا ساليوان» جامعه‌شناس دانشگاه ايالتي آريزونا و نويسنده کتاب جراحي زيبايي با بيان اين‌که جراحي زيبايي به‌عنوان پيش‌زمينه پزشکي تجاري و بازاري در آمريکاست، به پزشکان اخطار مي‌کند که از چالش‌هاي اخلاقي (و حقوقي) بالقوه‌اي که در ارتباط با تجاري نمودن خدمات زيبايي وجود دارد، جهت صدمه نرساندن به بيماران و به خاطر حفظ اعتبار مورد اعتماد حرفه پزشکي، برحذر باشند. براي فهم بهتر موضوع بايد به پاسخ اين سئوال، که چرا اصولا اعمال جراحي که توأم با خطر است، جايز دانسته شده است؟ بازگشت. در منطق حقوقي سخن از علل اباحه عمل پزشکي است؛ يعني چرا و به چه دليل اجازه ايراد جراحت بر تن با کرامت آدمي به گروهي خاص داده شده است؟ منطق حقوقي در جريان شناخت فلسفه تجويز جراحي، اصولي را معرفي مي‌کند که از ميان آن‌ها اصل ضرورت، برجستگي و در معناي عام خود، هم پوشان نمايي قابل توجهي را به نمايش مي‌گذارد. حال بايد گفت که در مباحث حقوق پزشکي، اگرچه مسئله سود مادي و بازاري شدن حرفه طبابت در حوزه جراحي‌هاي زيبايي، چالشي است که در موارد مخل نظم اجتماعي و حقوق فردي به آن توجه خواهد شد، ليکن مسئله محوري، کمبود يا فقدان ضرورت يا منفعت عقلايي در بسياري از جراحي‌هاي زيبايي است و همين امر موجب مي‌شود که ضرورت سخت گيري بيشتر نسبت به پزشکان و دستياران گرويده به اين شاخه از جراحي، ظاهر ‌شودو يافته‌هاي پژوهشي بر استانداردهاي خاص در شروع يا عدم آغاز جراحي، کسب رضايت آگاهانه و آزادانه با استفاده از ابزار مناسب و تخصصيسازي، ?تأکيد نمايند. 

از لحاظ قانوني اين‌گونه اعمال مشروعيت دارد؟

اگرچه خلأ قانوني پيرامون اعمال جراحي زيبايي و ارائه ضوابط حاکم بر آن احساس مي‌شود، ليکن با اين وجود، قانون مجازات اسلامي در بند ج ماده ??? قاعده‌اي عام به دست داده تا بر اساس آن بتوان گفت که آيا يک جراحي زيبايي از منظر قانوني مجاز است يا خير؟ در اين بند قانون‌گذار در مقام بيان رفتارهايي که قابل مجازات نيستند، مقرر داشته «هر نوع عمل جراحي يا طبي مشروع که با رضايت شخص يا اولياء يا سرپرستان يا نمايندگان قانوني وي و رعايت موازين فني و علمي و نظامات دولتي انجام مي‌شود» شرط مشروعيت در عمل جراحي يا طبي، به عنوان يکي از اسباب معافيت از مسئوليت کيفري پزشک دانسته شده است. بنابراين بايد ديد آيا شرع چنين جراحي‌هايي را روا مي‌داند يا اينکه حکم به حرمت آن‌ها مي‌دهد. در اين راستا با بررسي نظرات فقها، اين نتيجه کلي حاصل مي‌شود که جراحي زيبايي اگر چه بدون هيچ ضرورتي انجام شود، امري مباح و مشروع مي‌باشد ليکن پيش شرط بزرگي براي اين حکم قرار داده شده و آن اينکه نبايد جراحي زيبايي متضمن خطر، ضرر و عوارض قابل توجهي باشد، طوري که در موازنه عقلانيت، انجام جراحي با توجه به منافعي که از آن مورد انتظار است، امري ناصحيح به نظر برسد. اين بدان دليل است که فرد در جراحي‌هاي زيبايي عرفاً سالم به حساب مي‌آيد و حکم اين مورد با جراحي‌هاي اورژانسي که خطر مرگ ولو بدون عمل پزشکي نيز بيمار را تهديد مي‌کند، بسيار متفاوت خواهد بود. رعايت قاعده تناسب به اين معنا در جراحي‌هاي انتخابي (جراحي‌هاي ترميمي) نيز امري بايسته خواهد بود. 

مراجع در اين مورد چه نظري دارند؟

فتاواي مختلفي که در ارتباط با جراحي زيبايي از سوي فقها صادر گرديده است، به يکي از آنها (فتواي آيت الله موسوي اردبيلي) اشاره مي‌شود؛ ايشان در پاسخ به اين سؤال که نظر به آنکه تعداد جراحي‌هاي زيبايي روزبه روز در حال افزايش است و افراد گاهي با پذيرش خطرات جاني چنين جراحي‌هايي به آن اقدام مي‌کنند، حکم شرعي حضرت عالي در خصوص انجام جراحي‌هاي زيبايي غيرضروري که بعضاً با خطراتي نيز همراه است، چيست؟ ضرورت جراحي زيبايي چگونه تعيين مي‌شود؟ بيان فرموده‌اند: «ضرورت جراحي زيبايي بايد با نظر پزشک متخصّص و متعهّد معيّن شود و اگر از آن جراحي ضرر و يا خطر بزرگ و متنابهي متوجه شخص گردد، جايز نيست و در صورت غيرضروري بودن در فرض مذکور به طريق اولي جايز نيست.» اينجا ديگر محل تاختن و ميدانداري نظرياتي که با تأکيد بر اصل استقلال و خودمختاري بيمار و استناد به رضايت آگاهانه وي، به دنبال تبري پزشکان و وانهادن بار تقصير بر عهده متقاضيان است، نخواهد بود. امروزه اخلاق پزشکي و در سايه آن حقوق پزشکي طلايه?دار آرمان‌هاي مقدس حرفه طبابت هستند و اعتبار اين سخن نغز که رجوع بيمار داراي چشم درد به بيمار و استفاده بيمار از داروي چارپايان و کور شدن بيمار نگون بخت نشانه بلاهت و قرينه مسئوليت بيمار است، در پرتو آموزه‌هاي اخلاق حرفه‌اي پزشکي، زايل گرديده است. امروزه حرفه پزشکي به عنوان يک دانش منسجم به‌‌ همان ميزان که سهم مي‌برد مسئول است. هر پزشک بايد يک فيلسوف و فردي داراي مکارم اخلاقي باشد. 

اگربيمار در حين عمل جراحي فوت شود چه برخوردي با وي مي‌شود؟

به هر تقدير جراحي زيبايي و همچنين جراحي ترميمي (که واجد وصف انتخابي بودن است)، بايستي در کمال اختيار از سوي فرد داوطلب برگزيده شوند و هر گونه اجبار يا اکراه يا فريبي جهت انجام آن‌ها، مسئوليت پزشک را به دنبال خواهد داشت. افزون بر اين حتي در جايي که رضايت و برائت از بيمار اخذ شده باشد و آگاه سازي مناسب هم نسبت به او صورت گرفته باشد، اما قاعده تناسب و ضرورت جراحي از سوي پزشک رعايت نشده باشد، باز هم يک تقصير پزشکي رخ داده است و با توجه به ماده 495 قانون مجازات اسلامي پزشک ضامن خسارات وارده خواهد بود. درصورت فوت فرد، حتي ممکن است به مجازات حبس (طبق ماده 616 قانون تعزيرات) محکوم شود.