دکتر محمود عباسی

مدیر گروه اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی

و رییس کمیته حقوق، اخلاق و استاندارد ستاد توسعه زیست فناوری

در گفتگو با برنامه فرجه شبکه چهار سیما

89/5/29ساعت 15/30

موضوع گفتگو : اخلاق زیستی

مجری برنامه – جناب آقای دکتر عباسی بهتر است درباره مبانی اخلاق زیستی صحبت کنیم.

در ابتدا لازم است اشاره کنیم که اخلاق در ایران پیشینه و سابقه ای بس طولانی دارد. با نگاهی ژرف به تاریخ اسلام و ایران در می یابیم که خواجه نظام الملک در صدد اخلاقی کردن سلطان سلجوقی است، سعدی به سراغ مردم می رود تا اخلاق اجتماعی را آموزش دهد. ابن ندیم متون خاصی را در زمینه اخلاق ارائه می دهد، خواجه نصیرالدین طوسی به مردم می آموزد تا با عقل ودیدگاه فلسفی به مسائل بیندیشد و خلاصه تمام بزرگان و اندیشمندان ، اخلاق را در سرلوحه افکار و اعمال خود قرار داده اند و عده ای از فلاسفه اعتقاد داشتند که اخلاق را باید وارد تجربیات بشری کرد. و اخلاق زیستی از جمله این موارد است. مبانی اخلاق زیستی را باید در عقل و وحی جستجو کرد. امروزه آنچه را که جهان بر آن اتفاق نظر دارد در چهار اصل اتونومی (استقلال )، اصل سودمندی، اصل ضرر نرساندن و اصل عدالت خلاصه می شود. اما دیدگاه اندیشمندان غربی و اسلامی در مورد این اصول هم  متفاوت است و هر کدام چارچوب خاصی را با توجه به شرایط فرهنگی و مذهبی خود اتخاذ می کنند.

مسلماً تفاوت دیدگاهها بسیار گسترده است. مبانی اخلاق زیستی در جوامع غربی انسان مدارانه و طبیعت گرایانه است. وقتی از اصل اتونومی سخن می گوییم همه چیز بر محور انسان می چرخد اما در اندیشه دینی و اسلامی این انسان به خالق خود و هستی بخش پیوند می خورد و همه مسائل در این زاویه دید مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. به عنوان مثال، درباره قطع دستگاههای حیاتی در طی چند دهه گذشته همواره این مسئله مطرح بوده است که آیا قطع دستگاه حیاتی برای بیمارانی که امیدی به زنده ماندن آنان نیست از نظر اخلاقی مجاز است؟ این یک تصمیم اخلاقی است که پزشک به تنهایی قادر به اتخاذ تصمیم نیست خانواده بیمار، اطرافیان و دیدگاه علمای مذهبی در آن دخیل است. در جوامع غربی اتونومی بیمار ملاک تصمیم گیری است اما از دیدگاه ما تا زمانی که آخرین رمق حیات در وجود این فرد است ما حق نداریم او را از دستگاه جدا کنیم.

همین وضعیت در مورد اصل عدالت وجود دارد عدالت مورد نظر ما عدالتی است که به عدالت خداوندی گره می خورد و یا درباره اصل ضرر نرساندن. وقتی می گوییم لاضرر و لاضرار فی الاسلام این یک اصل بنیادی است و مفهوم آن بسیار عمیق تر و گسترده تر از اصل ضررنرساندن در میان اندیشمندان غربی است. آنها در مبانی خود این بخش دوم قاعده را ندارند که می گوییم و لا ضرار.

و بقول مرحوم آیه ا... العظمی خویی اگر ما در جهان هستی هیچ قاعده دیگری نداشته باشیم با این قاعده می توان جهان را اداره کرد این قاعده هم یک قاعده اخلاقی است هم یک قاعده فقهی و هم یک قاعده حقوقی.

وقتی ما می گوییم مبانی اخلاق زیستی از دیدگاه اسلامی منظورمان این دیدگاههاست که متأسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به عبارتی دقیق تر اخلاق زیستی در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران ریشه در حکمت پیشین دارد که حلقه مفقوده طبابت و علوم روز ماست. در کتاب ارزشمند معالم القربه اگر نگاه کنیم و یا بخش اعظم اقداماتی که محتسب در عهد صفویه انجام می داد همه در چارچوب اخلاق زیستی قابل توجیه و تبلور عینی مباحثی است که امروزه ما از آن به عنوان اخلاق زیستی یاد می کنیم.

در ابتدا روحانیون، فلاسفه و دیگر متخصصان رشته های علوم انسانی راهکارهای اخلاق عملی را که اخلاق زیستی هم یکی از شعبات آن است ارائه می کردند اما تفاوت در روش های آموزش فلسفی و نیازهای جامعه بشری باعث شده که اندیشمندان حوزه های مختلف به صحنه بیایند و در حقیقت می توان گفت امروزه علما، فلاسفه را غافلگیر کرده اند و به نظر می رسد یکی از راههای فائق آمدن بر چالش های موجود بازگشت به حکمت است. هرچند فلسفه امروز حکمت نیست بلکه نظریه پردازی است اما باید توجه داشت که هیچ عملی به معنای حقیقی کلمه بدون حکمت معنا ندارد.

وضعیت اخلاق زیستی در ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

اگر بخواهیم نگاهی آسیب شناسانه به مقوله اخلاق زیستی و پزشکی در کشورمان داشته باشیم حقیقت آنست که جهان غرب در دو سه دهه گذشته بلحاظ خلاء دین و معنویت به اخلاقیات روی آورده و پاسخ بسیاری از مشکلات و چالش هایی که تکنولوژی فراروی بشر قرار داده را در اخلاق جستجو می کند- سیل کتابها و مقالاتی که در این زمینه منتشر می شود حکایت از این واقعیت دارد و ما متأسفانه در جامعه خودمان با حرکتی وارونه حداقل در حوزه پزشکی که برجسته ترین وجه اخلاق زیستی را به نمایش می گذارد با انفکاک علوم پزشکی از علوم انسانی ضربه ای مهلک بر پیکره علوم پزشکی خود وارد کرده ایم که در این سالها این مهم یکی از دغدغه های اصلی مسئولین نظام را تشکیل می دهد . در چند سال گذشته اقدامات مثبت و خوبی در این زمینه انجام شده، راه اندازی مراکز تحقیقاتی، فعال شدن سازمانهای مردم نهاد و تحقیقات و دوره های آموزشی وضعیت مناسبی از اخلاق زیستی در کشور را به نمایش   می گذارد و نسبت به کشورهای منطقه وضعیت بسیار مناسبی داریم. ام القرای جهان اسلام باید در زمینه اخلاق زیستی هم محور حرکت در این زمینه باشد.